Pokaż mi swoją twarz, a powiem Ci, co czujesz – to słowa Paula Ekmana, ojca mikroekspresji.

W trakcie konsultacji, szkoleń i zwykłych interakcji z nieznajomymi obserwuję przeróżne reakcje mimiczne na niby podobne sytuacje. Niektórzy mają bogatą mimikę i można z nich czytać jak z książki, inni reagują tylko na silne emocje. Jednak te nasze reakcje, ich częstotliwość oraz zdolność rozpoznawania ekspresji na twarzach innych dużo mówi o nas samych. Ludzie szybciej odczytują emocje, wśród których dorastali lub którymi są otoczeni. Łatwiej odtwarza nam się ekspresje mimiczne związane z emocjami, które sami regularnie przeżywamy. A że twarz składa się z mięśni, to te najczęściej używane pozostawią po sobie ślad, choćby w postaci konkretnych zmarszczek. Z tego powodu warto zapoznać się z podstawowymi ekspresjami i przećwiczyć je przed lustrem. Podczas ćwiczeń – badania aktywności własnych mięśni – można dowiedzieć się wiele o sobie.

Dzięki badaniom Paula Ekmana wiemy już, że ekspresje emocji podstawowych są niezależne od grupy etnicznej, statusu społecznego, wieku człowieka czy wychowania. Ważnych dowodów uniwersalnego (wrodzonego) charakteru ludzkich ekspresji mimicznych dostarczyły obserwacje wyrazu twarzy osób niewidzących od urodzenia, które – podobnie jak noworodki – nie miały możliwości „nauczenia się” od innych przybierania odpowiedniego do okoliczności wyrazu twarzy. Są też obserwowane u różnych gatunków zwierząt. Ich obserwacja ułatwia ludziom wzajemną komunikację, a z drugiej strony – ludzie podejmują często próby ukrycia swoich naturalnych emocji. Jest to efekt wpływu czynników społecznych i kulturowych.

Wychowując dzieci uczymy je, których emocji nie powinniśmy ujawniać w określonych sytuacjach – zachęcamy je do ukrywania lub fałszowania informacji (werbalnie lub niewerbalnie). Mówimy np. „opuszczając towarzystwo, które ci nie odpowiada, nie mów «muszę już iść, bo bardzo się nudzę»”, „powiedz babci, że tęskniłeś” (chociaż tak nie jest, bo tak rzadko ją widujesz), „uśmiechnij się do cioci” (chociaż jej nie lubisz), „nie ujawniaj, że zauważyłeś kalectwo”.

Zobacz: Jak odczytywać emocje? Analiza siedmiu podstawowych mikroekspresji

Jak rozpoczęły się badania nad mikromimiką?

Paul Ekman początkowo zajmował się głównie odczytywaniem niewerbalnych informacji, przekazywanych nieświadomie przez pacjentów szpitali psychiatrycznych. Pierwsza jego naukowa publikacja dotyczyła przypadku chorej gospodyni domowej Marii (42 lata), cierpiącej na ciężką depresję. Pacjentka podejmowała kilka prób samobójczych.

Maria była leczona w szpitalu po kolejnej – niemal udanej – próbie samobójczej. W czasie filmowanej rozmowy z lekarzem poprosiła o przepustkę na weekendowy pobyt w domu. Ponieważ jej zachowanie nie budziło podejrzeń, wyrażono zgodę. Z przepustki pacjentka nie skorzystała, wyjaśniając, że poprzednio skłamała, gdyż tak naprawdę miała zamiar w czasie weekendu powtórzyć próbę odebrania sobie życia. Lekarze uwierzyli wtedy w jej zapewnienia słowne i popełniliby błąd, wypuszczając ją ze szpitala.

Każda chwila sfilmowanej rozmowy lekarza z Marią została wielokrotnie i wnikliwie przeanalizowana przez Ekmana i Friesena, którzy próbowali w jej głosie, gestykulacji i mimice znaleźć ślady skrywanych emocji. Dostrzegli m.in. fragmenty gestu wzruszenia ramionami, którego wymowa nie była zgodna z treścią wypowiadanych słów, lub krótkotrwałe mimiczne wyrazy rozpaczy, szybko zastępowane uśmiechem. Sprawdzono później, że te sygnały nie były zauważane przez wielu doświadczonych psychologów i psychiatrów. Sprawdzenie, czy takie „mikrogesty” lub „mikromimika” mogą być uznawane za „przecieki prawdy”, wymagało wykonania badań większej grupy ludzi – od tego czasu minęło już kilkadziesiąt lat, a obaj badacze stali się najlepszymi specjalistami na świecie, badającymi mowę ciała i mimikę.

FACS, czyli jak opisać wszystkie ruchy twarzy

P. Ekman i W. Friesen wykazali, że ludzka twarz może wyrazić ponad 10 tysięcy typów ekspresji mimicznej, używając do tego 43 mięśni. Mięśnie potrafią wykonać 46 różnych ruchów, w ciągle nowych kombinacjach, 10 000 różnych wyrazów twarzy, z których jednak tylko 3000 to te wysyłające sygnały emocjonalne. Ekspresje te opisali wykorzystując słowa, fotografie i filmy. Stworzyli atlas umożliwiający dokonywanie pomiarów ruchów twarzy w kategoriach anatomicznych. W czasie tej pracy Ekman nauczył się wykonywać każdy z ruchów mięśni własnej twarzy (niejednokrotnie sprawdzał, który z mięśni twarzy jest odpowiedzialny za dany ruch, stymulując je igłą wkłuwaną w skórę). Zidentyfikował aktywności jednostkowe (ang. Action Unit, AU), traktowane jako znaki kodu, oraz ich kombinacje, odpowiadające różnym wyrazom twarzy. Wytypował te ruchy twarzy, które są najsilniej związane z emocjami. Praca pt. Facial Action Coding System: A Technique for the Measurement of Facial Movement została opublikowana w roku 1978 i zaczęła być wykorzystywana na całym świecie, m.in. przez psychologów lub służby bezpieczeństwa do kategoryzacji ruchów mimicznych ujawniających stany emocjonalne.

Siedem podstawowych emocji

1. SMUTEK / UDRĘKA
Emocje wyzwalające – strata/utrata

Oznaki:
– uniesione ku górze wewnętrzne kąciki brwi (bardzo wiarygodny mięsień),
– pionowa zmarszczka między brwiami,
– trójkątny kształt powiek,
– opadanie powiek (!),
– zmarszczka na czole a la podkowa (rzadko),
– rozciągnięta w poziomie warga + dolna warga wypchnięta ku górze (może być i bywa czasem drżąca),
– szeroko otwarte usta (możliwa, zależnie od sytuacji – kiedy ktoś ma coś mówić),
– uniesienie policzków ku górze (charakterystyczne),
– kąciki ust dołowi (możliwe),
– podbródek zmarszczony, wypchnięty ku górze,
– łzy (tak samo wiarygodne jak i zdradzieckie…).

Dodatkowe oznaki behawioralne:
– rozluźnienie mięśni ciała, opadania ciała do wewnątrz (zamknięcie się), spowolnienie reakcji, wolniejsza mowa, niższy głos, zmniejszona ilość ilustratorów, spojrzenie w dół.

2. ZŁOŚĆ / GNIEW
Emocje wyzwalające – przeszkoda

Oznaki:
– opuszczenie i ściągniecie brwi ku sobie,
– piorunujące spojrzenie – otwarte oczy, wprost w obiekt,
– zaciśnięte szczęki,
– wargi – jeśli otwarte kierujemy się w stronę szczęki (choć otwarcie a la kwadrat), jeśli zamknięte to wyraźnie wargi zaciśnięte,
– cieńsza czerwień obramowania warg (trudne zjawisko do wychwycenia, ale też zahamowania),
– wysuniecie szczęki do przodu,
– wypchnięta, zmarszczona broda (ale nie jeśli jest w izolacji – wtedy raczej maniera, oznaka determinacji lub rezygnacji – ocena intensywności).

Dodatkowe oznaki behawioralne:
– Szybsza mowa, podniesiony głos, szybsze tętno, ciepłe ręce, wzrok wprost w obiekt, błysk oczu, napięcie mięśni.

ZASKOCZENIE I STRACH
Często mylone ze sobą emocje (w kulturach niepiśmiennych w ogóle nierozróżniane)

3. ZASKOCZENIE

Emocje wyzwalające – po prostu coś niespodziewanego
– najkrótsza emocja
– szybko przechodzi w inną emocję

Oznaki:
– podniesienie górnych powiek (do granicy maksimum),
– uniesienie brwi, ale bez ich ściągania (rozluźnienie),
– otwarcie ust, opadniecie szczęki na dół.

4. STRACH
Emocje wyzwalające – zagrożenie fizyczne bądź psychiczne

Oznaki:
– podniesienie górnych powiek (do granicy maksimum),
– uniesienie brwi i ściągniecie ku sobie,
– rozciągniecie poziome (w stronę uszu) warg,
– cofnięcie podbródka,
– napięcie dolnych powiek (bardzo ważna i wiarygodna oznaka!).

Dodatkowe oznaki behawioralne strachu:
– przyspieszenie tętna oraz oddechu, podniesiony głos, zimne ręce (krew odpływa, do nóg), zamarcie w miejscu (lub cofnięcie).

Zobacz: Czy ekspresja strachu jest w stanie zdradzić kłamstwo?

5. WSTRĘT / OBRZYDZENIE

Emocje wyzwalające: brzydko pachnące wydzieliny ciała, specyficzne jedzenie
Odnosi się też do ludzi, ich zachowania czy prezentowanych wartości – najsilniejsza emocja – nienawiść.
Bardzo często mylony z gniewem (lecz w przeciwieństwie do niego nie ma ściągnięcia brwi ku sobie oraz zaciśnięcia ust).

Oznaki:
– podniesienie górnej wargi do góry (do maksimum),
– podniesienie dolnej wargi (wraz z jej wysunięciem do przodu),
– uniesienie skrzydełek nosa,
– charakterystyczne zmarszczki na nosie i jego bocznych ścianach – spowodowane uniesieniem policzków i obniżeniem brwi.

6. POGARDA / LEKCEWAŻENIE

Lekceważenie – pojawia się często z inną towarzyszącą jej emocją, taką jak gniew lub radość Występuje wyłącznie w stosunku do ludzi i ich zachowań, nigdy zaś do zapachów czy pokarmów!

Oznaki:
– napięcie i uniesienie kącika ust,
– uniesienie górnej wargi,
– jedyna mikroekspresja, która jest jednostronna (bardzo ważne!).

Dodatkowe oznaki behawioralne: Odwrócenie wzroku od obiektu (wstręt), uniesienie głowy (lekceważenie).

7. RADOŚĆ / SZCZĘŚCIE

Emocje wyzwalające:
– 16 odmian tej emocji i 18 odmian prawdziwego uśmiechu,
– najbardziej rozpoznawana emocja – z odległości 90 m., choć często fałszowana i wykorzystywana jako maska,
– uśmiech Duchennea to uśmiech prawdziwy i musi zawierać poniższe oznaki.

Oznaki:
– mięsień okrężny oka – napięty (szczególnie wiarygodny) – powoduje powstanie na zewnątrz oczodołów kurzych łapek i uniesienie policzków,
– lekkie obniżenie brwi,
– obniżenie fałdy górnej powieki – skóry między brwią a powieką (znaczenie przy szerokich uśmiechach),
– mięsień jarzmowy większy powoduje uśmiech (a nie mięsień śmiechowy).

Ważne skróty związane z ekspresjami emocjonalnymi:

F.A.C.S. – Facial Action Coding System – pomiar ruchów mimicznych
Według badań – na podstawie samego FACSu osiągamy wynik 78% skuteczności wykrycia kłamców i osób prawdomównych.
METT, METT2, SETT – programy służące do nauki dostępne online na stronie Ekmana (możliwość poprawienia zdolności w ciągu już 1 godziny treningu)
SPOT – Screening Passengers by Observational Techniques (np. lotniska w USA i UK)

Po czym poznać kłamców?

1. Asymetria mikroekspresji
2. Brak działania wiarygodnych mięśni twarzy
3. Dynamika czasowa – szybkość reakcji, długość trwania (nie tylko mikroekspresji, ale całego zachowania)

„Wiarygodnymi” nazywa Ekman te mięśnie twarzy, które są z trudem uruchamiane intencjonalnie, a więc prawdopodobnie również z trudem hamowane (unieruchamiane, gdy człowiek stara się ukryć emocję). Ekman i współpracownicy stwierdzili, że kontrolować aktywność mięśni czoła, aktywnych przy ekspresji smutku, potrafi mniej niż 12% badanych osób. Nad aktywnością „wiarygodnych” mięśni czoła, nadających twarzy wyraz strachu, panowało mniej niż 10% badanych.

Zobacz: Teraz wykrywanie kłamstwa jest możliwe dzięki analizie skurczów mięśni twarzy

Emocje w trakcie kłamania:

– Strach przed wykryciem
– Frajda z okłamywania
– Poczucie winy
Mogą jednak pojawić się też u niewinnego – stąd potrzeba prawidłowego oddziaływania na emocje podejrzanych.

INNE PRZECIEKI
Co jednak najważniejsze, ocena podejrzanego powinna być dokonana (poza mikroekspresjami) na innych płaszczyznach zdradzających kłamcę:
– głos (wysoki/niski, głośny/cichy),
– zmiany w częstotliwości ilustratorów, manipulatorów (pojawienie się nieświadomych emblematów) – słowa (przejęzyczenia, mowa pośrednia, pauzy),
– złe scenariusze (nieścisłości w historiach),
– zmiany w Autonomicznym Układzie Nerwowym (szybkość oddechu, tętna, wysokość temperatury rąk).

Uwaga!
Paul Ekman zwraca uwagę na niebezpieczeństwa niepoprawnej interpretacji obserwowanych reakcji niewerbalnych. Analizując mimikę, gesty lub zapis wariografu obserwator może zauważyć ślady określonych emocji, jednak powinien pamiętać, że ich przyczyny mogą być różne. Osoba odpowiadająca na określone pytanie, związane z przestępstwem, może odczuwać strach przed odkryciem własnej winy, ale może również obawiać się odkrycia, że kłamie z innego powodu lub że może być podejrzewana o kłamstwo (tzw. „błąd Otella”). Prawidłowa interpretacja zaobserwowanych „wskazówek kłamstwa” i „przecieków” wymaga dogłębnej wiedzy psychologicznej.

Jeśli chcesz nauczyć się praktycznego rozpoznawania ekspresji mimicznych – zapraszamy na szkolenie EREM. Więcej na:
https://www.komunikacjaniewerbalna.pl/erem

Źródła:
Emocje ujawnione – Paul Ekman
Kłamstwo i jego wykrywanie w biznesie polityce i małżeństwie – Paul Ekman
Natura emocji – Paul Ekman, Richard J. Davidson
Psychologia kłamstwa – Tomasz Witkowski
Wykrywanie kłamstwa i oszukiwania – Aldert Vrij
Mikroekspresje, Sekcja Kryminalistyki UJ – Bolesław Laszczuk

Zdjęcie główne: bilder-hochladen.net

Diana Nowek

Jestem profilerem behawioralnym oraz badaczem komunikacji niewerbalnej. Od wielu lat prowadzę firmę szkoleniowo-doradczą o nazwie Institute of Nonverbal Communication, w ramach której prowadzę badania z użyciem technologii biosensorycznych.